یکی از جاذبه گردشگری تفلیس، پایتخت گرجستان، بنایی به چشم می‌خورد به نام: “آتشگاه”.

اما اگر به گذشته برگردیم و نگاهی به گذشته بندازیم این ساختمان آجری به زمان ساسانیان برمیگردد که متاسفانه علارغم بیخبری بومی ها، بسیاری از بازدیدکنندگان ایرانی در تفلیس نیز از وجود آن بی‌خبرند.

 به زبان فارسی آتشگاه، به زبان گرجی ათეშგა و به انگلیسی ATESHGA OF TBILISI Georgia

البته لازم به ذکر هست که در ادبیات گرجستان باستان اصطلاح “آتروشان” / “آرتوشان” به عنوان  “آتشگا” معرفی شده است.

از این سو تصمیم به تهیه اطلاعات از منابع مختلف و نگاهی اجمالی به آن گرفتیم، پس همراه ما باشید

“آتشگاه” تا سال ۲۰۰۷ در خطر ویرانی بود تا در نهایت در”برنامه بازسازی آثار میراث فرهنگی تفلیس قدیم” با پشتیبانی مالی وزارت خارجه نروژ مرمت و نیز با یک سقف حفاظتی پوشانده شد.

گورام قیچیانی، استاد باستانشناسی دانشگاه دولتی ایلیا در تفلیس میگوید:

از این آتشگاه در سفرنامه های سده هفدهم میلادی – مانند آنچه از شاردن و تورنفور به یادگار مانده – به عنوان یکی از ساختمان‌های مشهور تفلیس نام برده شده است:

“بررسی لایه های ساخت آتشگاه به خوبی نشان میدهد که ساختمان نخستین به شکل “چهارطاقی” (شیوه رایجی که برای ساخت آتشکده در زمان ساسانیان) بنا شده ولی بعدها متاسغانه به خاطر قدرت طلبی ها در آن تغییراتی زیادی پدید آمده است.”

   

وضعیت کنونی آتشگاه تفلیس

موقعیت قرارگیری آتشکده در تفلیس در دامنه کوه و پایین قلعه تاریخی نارین قلعه وجود دارد و اینطور که شواهد نشان میدهد شمالی ترین آتشکده زرتشتی در طول تاریخ می باشد.

اگر شما طالب بازید از این آتشکده تاریخی هستید:میبایست از حیاط خصوصی یک خانه قدیمی در بافت تاریخی شهر عبور کنید و در نتیجه زنگ خانه را بزنید تا صاحبخانه در را باز کرده و شما را راهنمایی میکنند.

اکثر توریست ها به دلیل ناآگاهی از این موضوع، با مواجه شدن با در بسته تصور می‌کنند آتشگاه تعطیل است و بدون دیدن این مکان تاریخی برمیگردند.

ساختار آتشکده بعد از سالها:

 به گفته گورام قیپیانی ،آتشکده در قرن 8 به مسجدی تبدیل شده است – طاقها برداشته شده ، نمای شرقی به سبک هنری ساسانی تزئین شده است و یک محراب (طاقچه ای در مساجد به سمت کعبه) در قوس دیوار جنوبی ایجاد شده است

اکنون راه پله ورودی ورودی آتشه بازسازی شد ، سكوی در ورودی مرمت شد.این ساختمان با یک سقف موقتی پوشانده شده است تا از وقایع جوی در امان باشد.

پلان طراحی شده آتشگاه

در بنای نخستین آتشگاه تفلیس در دوره اسلامی دگرگونی هایی ایجاد شده است. درون بنا – برای نمونه – قوس‌های شکسته دیده میشود که از ویژگیهای معماری در دوران پس از اسلام است. در پی حملات اعراب به ایران و قفقاز در سده هفتم میلادی، کاربرد این بنا به عنوان آتشکده متوقف شد.

گورام قیچیانی، استاد باستانشناسی دانشگاه دولتی ایلیا در تفلیس معتقد است در سده هشتم میلادی که اعراب کاملا در این منطقه مستقر شدند،”در جریان تبدیل آتشگاه به مسجد، طاقهای بنا را پُر و یک نمای تزیینی هم برای آن درست کردند.”

الکساندر چولوخادزه، مدیر بخش خاورشناسی دانشگاه گرجستان، در این زمینه می افزاید: “اعراب حدود چهار سده در تفلیس ماندند. از سرنوشت زرتشتیان تفلیس در این دوره اطلاعی در دست نیست. اما برپایه منابع تاریخی، در سده های ۱۱-۱۲ میلادی آتشگاه به رصدخانه تبدیل شد. در تمام این دوره‌ها تغییرات گوناگونی در بنا داده شده، اما خوشبختانه لایه‌های اصلی آجری از دوره ساسانی همچنان وجود دارند.”

مدیر بخش خاورشناسی دانشگاه گرجستان همچنین می گوید: “در سده هجدهم میلادی، پس از سقوط صفویان، ترکان عثمانی به تفلیس حمله کردند و آتشگاه را به یک مسجد تبدیل کردند. احتمال دارد اگر کتیبه ای در ساختمان بوده و در این زمان از بین رفته باشد.”

عثمانیان کمی بعد با حمله نادرشاه افشار از گرجستان بیرون رانده شدند و آتشگاه هم کم کم متروکه شد. ساختمان حتی مدتی به عنوان انبار مورد کاربرد قرار گرفت و دیگر برای مرمت آن اقدامی نشد.

الکساندر چولوخادزه معتقد است یکی از دلایل بی توجهی به آتشگاه در آغاز سده بیستم فضای موجود در زمان استالین بود: “کمونیست‌ها بسیاری از معابد و مساجد را از بین برده بودند در نتیجه تاریخنگاران و باستان‌شناسان گرجی به عمد نامی از آتشگاه نمی‌بردند تا توجهی به آن جلب نشود و آسیبی نبیند. در این دوره از آتشگاه تنها به عنوان یک ساختمان شخصی نام می‌بردند که از نیاکان یک خانواده به آنها رسیده، حال آنکه معماری بنا – به روشنی – معماری یک آتشکده ایرانی است که در سنت معماری گرجی معمول نیست.”

مدیر بخش خاورشناسی دانشگاه گرجستان همچنین می گوید، مالکیت آتشگاه نسلها در دست ایرانیان مقیم تفلیس بوده و این موضوع در حافظه مردم مسیحی شهر مانده بوده است: “اگر این ساختمان به دست مسیحیان افتاده بود روی آن یک کلیسا می‌ساختند ولی اتفاقی برایش نیفتد چون در دست ایرانیان بود تا زمانی که روسیه منطقه را اشغال کرد.”

“آتشگاه” یکی از معدود آثار ساخته شده توسط ایرانیان در گرجستان به شمار می‌رود. بنا بر اعلام منابع رسمی، دولت اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۸۶ آتشگاه را جزو آثار شاخص ملی به ثبت رساند. سالها پس از فروپاشی شوروی و ایجاد کشورهای جدید در منطقه، در سال ۲۰۰۷ دولت گرجستان “آتشگاه” را در فهرست میراث فرهنگی کشور جای داده است.

گذری کوتاه از وجود ساسانیان در گرجستان

در دوره پادشاهی شاپور یکم (۲۷۰-۲۴۰ میلادی) پادشاهی ایبریا (گرجستان شرقی) – بخشی از ایران شد.

در کتیبه کعبه زرتشت در نقش رستم، نام سرزمین “ورژان” (ایبریا) به عنوان یکی از خراج پردازان به امپراتور ساسانی آمده است. ایبریا محل رقابت شدید ایران و روم (سپس بیزانس) برای حکمرانی بر آن بود. در سال ۲۹۸ میلادی نَرسه، امپراتور ساسانی از رومیان شکست خورد و با بسته شدن پیمان نامه نصیبین، دستکم شصت سال نفوذ سیاسی روم بر ایبریا برقرار شد. در این دوره پادشاه و بسیاری از بزرگان گرجستان مسیحی شدند.

در سال ۳۶۳ میلادی، ارتش ساسانی رومیان را در تیسفون شکست داد. بر پایه یکی از مواد پیمان نامه صلح، ایبریا به ساسانیان بازگردانده شد. در سده پنجم میلادی – به ویژه دوران حکمرانی یزدگرد دوم (۵۷-۴۳۸) – موبدان برای تبلیغ گسترده آیین زرتشتی – به عنوان دین رسمی امپراتوری – به ایبریا گسیل شدند.

کِیت هیچینس در دانشنامه ایرانیکا می‌نویسد: “در پی فراخوان شاهنشاه، بسیاری از بزرگان گرجی زرتشتی شدند. اما با توجه به ریشه دار بودن مسیحیت در منطقه، روشن شد که تعهد چندانی به آیین تازه ندارند. تلاش برای زرتشتی کردن مردم عادی هم کمتر موفق بود.”

حضور ساسانیان در منطقه با یورش مسلمانان به قفقاز در سده هفتم میلادی پایان یافت.

با ما همراه باشید

شرکت وان جورجیا همراه همیشگی شما در بهشت قفقاز، گرجستان